آب در اساطیر ایران باستان

آب در اساطیر ایران باستان

آب یکی از مقدس‌ترین عناصر طبیعی نزد ایرانیان باستان به شمار می‌رفته است. بر طبق باورهای اساطیری ایرانیان باستان، آب در گاهنبار دوم، از گاهنبارهای شش‌گانه آفرینش، آفریده شده است و زمان آفرینش آن میانه تیر ماه بوده است.

بر طبق این باورها، آفرینش آب پس از آفرینش آسمان و پیش از آفرینش سایر موجودات صورت پذیرفته است:

“و نخستین چیزی که قبل از جانوران آفرید، آب بود و آسمان. خدا بر آب بود و چون خواست که خلق را بیافریند، از آن بخاری بیرون آورد و بخار بالای آب برآمد و آن را آسمان نامید. آن‌گاه آب را بخشکانید و آن را زمین کرد. آن گاه زمین را بشکافت و هفت زمین کرد…»

مطابق اساطیر ایران باستان، “خرداد” یکی از مینویان است که از آفرینش گیتی آب را به خویش پذیرفت. سپس آن را به “تیر” که “تشتر” بود سپرد و تشتر به یاری فروردین که فروهر پرهیزگاران است، آب را به مینویی به باد سپرد، باد هم آن را به نیکویی به کشورها راهبر شد و از طریق آسمان آن را به همه جا رساند و با افزار ابر، بر جهان بباراند.

ایرانیان باستان بر این باور بودند که قطرات باران را ایزد تشتر “تیشتریه” ساخت و باد آن‌ها را به یک‌سو برد تا از آن دریای گیهانی (فراخکرد)، وروکشه یا دریای بی‌انتها را تشکیل دهد که آن سوی قله البرز قرار دارد. این دریا چنان وسیع بوده است که هزاران دریاچه را دربرمی‌گرفته است و این دریاچه‌ها چشمه‌های ایزدبانو آناهیتا بوده‌اند.

در میان این دریا دو درخت قرار دارد: درخت “دربردارنده همه تخم‌ها” که از آن همه درختان منشعب می‌شوند و درخت “گوکرنه” یا “هوم سفید” که همه مردمان اکسیر جاودانگی را در هنگام بازسازی جهان از آن دریافت می‌دارند.

پس از آن سه دریای بزرگ و بیست دریای کوچک تشکیل شد. دو رودخانه در زمین جاری شدند. یکی از شمال به سوی باختر روان شد و دیگری از شمال به سوی خاور جاری گشت و هر دو این رودها پس از این که دو انتهای زمین را پیمودند، سرانجام به دریای گیهانی ریختند و در آن در هم آمیختند.

اهمیت آب نزد ایرانیان

ایرانیان باستان آب را یکی از ایزدان مقدس می‌شمردند و او را تقدیس و تکریم می‌کردند. نقش آفرینندگی و زایایی آب از روزگاران کهن برای ایرانیان باستان شناخته شده بود و در اوستا، بارها به این نقش و اهمیت و تقدس آب اشاره شده است. در “آبان یشت” و “تیر یشت” درباره اهمیت و احترام آب، بحث شده است و آب موجودی مقدس و قابل نیایش معرفی شده است. “آناهیتا” نیز به عنوان ایزد بانوی آب و باروری و پاکیزگی، بارها و به مناسبت‌های مختلف ستوده و تکریم شده است.

ایرانیان باستان آب جاری را مقدس می‌شمردند و به هیچ‌وجه آن را نمی‌آلودند و در تمیز نگاه داشتن آن دقت و توجه خاصی به کار می‌بردند. هم‌چنین با انجام مراسم ویژه‌ای، به مناسبت‌های خاص، برای آب قربانی می‌کرده و نثار می‌داده‌اند. به این منظور گودالی کنار آب- رود یا دریا یا سرچشمه آب- می‌کنده‌اند و قربانی را در آن‌جا خون می‌ریختند تا خونش آب را آلوده نکند.

ابوریحان در آثارالباقیه می‌نویسد که:

“روز یازدهم ]اسفند[ روز خور است که اول گهنبار دوم باشد و آخر آن روز دیبمهر است که مدیوشم‌گاه نام دارد و در این روز بود که خداوند آب را آفرید.»

هشتمین ماه سال و دهمین روز هر ماه، به نام عنصر حیاتی و مقدس آب، “آبان” نام‌گذاری شده است. “- ان” در انتهای این واژه نه نشانه نسبت، که نشانه جمع است و آبان به مفهوم آب‌ها می‌باشد. نزد ایرانیان باستان، عنصر آب دو فرشته نگهبان داشته است، یکی “ایم‌ناپات” و دیگری “آناهیتا” که به عنوان فرشته مخصوص آب از ارزش و اعتبار ویژه‌ای برخوردار و بسیار مقدس و مکرم بوده است. در “آبان یشت” درباره شکوه و جلال و تقدس آن به تفصیل بحث شده است.

نام کامل این فرشته “اردویسور آناهیتا” بوده است و معنای این نام، رود توانای پاکیزه، یا آب‌های نیرومند بی‌آلایش است. “اردوی” هم نام رودی است افسانه‌ای هم به مفهوم پر برکت و حاصل‌خیز است. “سورا” به معنی نیرومند است و آناهیتا به معنی پاکیزه. آناهیتا فرشته نگهبان عنصر آب است. این نام در ادبیات فارسی به صورت‌های گوناگون، از جمله، ناهید، ناهد، ناهده، ناهیده و ناهی ثبت شده است.

هم‌چنین در فارسی، ناهید (آناهیتا) نام دیگری برای ستاره زهره است. بخشی  از “آبان یشت” که یکی از بلندترین یشت‌های اوستا است، به توصیف و ستایش آناهیتا اختصاص یافته است. بخش دیگر به ذکر پادشاهان و پهلوانانی می‌پردازد که برای آناهیتا قربانی داده‌اند و او را گرامی داشته‌اند. قطعه دیگری هم در ستایش آناهیتا هست که نامش “آبان نیایش” است. در اوستا این ایزد بانو به صورت دوشیزه‌ای بسیار زیبا و بلند بالا و پری‌پیکر، نیرومند و درخشان، پاک و آزاده وصف شده است.

آناهیتا، مطابق توصیف اوستا، تن‌پوشی زرین به بر دارد و در دستش دست‌آویزهای گران‌بها و بر گوشش گوشواره‌های زرین و بر گردنش سینه‌آویزی از گوهر ناب آویزان است و بر سرش تاج زرین هشت پر هزار ستاره، آراسته به صد ستاره و زیورهای شایگان گران‌بها و درخشان نمایان است. این توصیف‌های روشن و گویا نشان‌دهنده این واقعیت است که از زمان‌های باستان، تندیس‌های این ایزد بانو در آیین‌های نیایش و پرستش او به کار می‌رفته است. اناهیتا ایزد بانوی محبوب بسیاری از سرزمین‌ها از غرب ایران باستان تا ارمنستان و اناتولی و از بابل و دمشق تا سارد و شوش بوده و در سراسر این مناطق معبدهای بسیاری برای نیایش و عبادت او برپا بوده است.

آبان روز

“آبان” در واژه‌نامه بندهش، یکی از امشاسپندان و از خویشان نیلوفر و ایزد حامی زمین و همکار سپندارمذ معرفی شده است. هم‌چنین “آبان فره” را به مفهوم دارنده فره آب‌ها، به عنوان لقب اناهیتا به کار رفته است. بر طبق این نمادها و نشانه‌ها، در اساطیر ایران باستان، آبان با اناهیتا و آب و نیلوفر، به مفهوم نشانه و رمز آفرینش و پاکی و شفافیت و بی‌آلایشی، پیوند عمیق و ناگسستنی معنوی و باطنی دارد.

در ایران باستان در آبان‌روز از ماه آبان که روز دهم آبان ماه بود، جشنی سرورآمیز بر پای می‌داشتند که آن را “آبانگان” می”نامیدند و در طی این جشن یکی از مراسم مهم نوشیدن شراب فراوان بوده است. مهم‌ترین حوادث اساطیری که در روز “آبانگان” روی داده است، بر طبق روایت ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه، این‌ها هستند:

“در این روز زو پسر تهماسب به شاهی رسید و مردمان را به حفر انهار و تعمیر آن امر کرد و در این روز به کشورهای هفت‌گانه خبر رسید که فریدون بیوراسب را اسیر کرده و به سلطنت رسیده و مردم را امر کرده که دوباره خانه‌ها و اهل خود را مالک شوند و خود را کدخدا بنامند، یعنی صاحب خانه و خود او نیز به خانه و خانواده خود فرمانروا شد و شروع به امر و نهی و گیر و دار نمود.”

روایت دیگری که در بیان اهمیت تاریخی و اساطیری این روز یاد کرده‌اند این است که چون مدت هشت سال در ایران باران نبارید و خشکسالی سخت پیش آمد و مردم بسیاری تلف شدند و خیلی‌ها مجبور به ترک شهر و دیار شدند، سرانجام با قربانی کردن‌های بسیار و نیایش‌های فراوان نثار درگاه اناهیتا، در روز آبانگان باران شروع به باریدن کرد و به همبن دلیل از آن تاریخ ایرانیان باستان، این روز را چونان عیدی بزرگ جشن می‌گیرند و مراسم نیایش و گرامی‌داشت اناهیتا را برگزار می‌کنند.

سنت‌ها و باورهای مربوط به تقدس و ارجمندی آب هنوز هم میان ایرانیان وجود دارد و در آداب و رسوم و اعتقادات آن‌ها پابرجاست. در مراسم عروسی، رسم بوده که بر سر عروس آب می‌ریخته‌اند، هم‌چنین پیش از بستن پیمان زناشویی، رسم بوده که عروس و داماد به یکدیگر در کاسه‌ای آب نگاه کنند و سپس هر دو از آن بنوشند. ریختن آب پشت پای مسافران و در ظرف آب به دنبال گمشده‌ها گشتن از دیگر رسوم مربوط به تقدس و کرامت آب است.

آناهیتا الهه آب ایرانیان

آناهیتا حامی عشق پاک و بی‌پیرایه است که اساس پیمان همسری و تشکیل خانواده‌های سالم و پاک‌نهاد است. او از عشق پاک در برابر شهوات آلوده و از خانواده پاک در برابر بی‌بند و باری، هرزگی و پتیارگی دفاع می‌کند و نگهبان و پاسدار شرافت و پاک‌روانی و بی‌آلایشی است.

اناهیتا سرچشمه همه آب‌های روی زمین است. او سرچشمه و مایه همه ثمربخشی و باروری‌هاست؛ نطفه همه نران را پاک می‌گرداند، بطن همه مادگان را تطهیر می‌کند و شیر را در پستان مادران پاک می‌سازد. در حالی که در جایگاه آسمانی خود، در میان ستارگان قرار دارد، سرچشمه دریای گیهانی است. آناهیتا بر گردونه‌ای سوار است که آن را چهار اسب نر می‌برند و این چهار اسب عبارتند از باد، باران، ابر و تگرگ. برای پیروزی بر دیوان و دشمنان باید از او یاری خواست. هرمزد او را می‌ستاید. هوشنگ، جمشید، اژی‌دهاگ، فریدون، گرشاسب، افراسیاب، کاوس و دیگران به درگاه او قربانی می‌کنند و برآمدن نیازهای خود را از او می‌خواهند.

“آناهیتا” به معنای پاک و دور از آلودگی، در اعتقاد ایرانیان باستان الهه آب، فرشته نگهبان چشمه‌ها و باران و همچنین نماد باروی، عشق و دوستی بوده است. این اعتقاد از دوران پیش از زرتشت در ایران وجود داشته و در دوران‌های بعدی هم مورد توجه قرار گرفته است.

توجه به آناهیتا از دوره اردشیر دوم هخامنشی در ایران مرسوم شده و در دوره‌های تاریخی بعدی یعنی اشکانی و ساسانیان هم ادامه داشته است. در کتیبه‌های به‌جا مانده از این دوره‌های تاریخی اشاره‌ها و تصاویری از آناهیتا در کنار نام اهورا مزدا به چشم می‌خورد. در نقش برجسته تاق بستان، خسرو پرویز پادشاه ساسانی در میان اهورامزدا و آناهیتا ایستاده است. در این نقش برجسته، آناهیتا که در سمت راست شاه ایستاده، تاجی همانند اهورا برسر و در یک دستش حلقه فر ایزدی را نگه داشته و در دست دیگرش کوزه‌ای است که از آن آب می‌ریزد.

به احترام این الهه ایرانی معابد و تندیس‌های فراوانی در دوره‌های تاریخی پیش از اسلام در سرزمین ایران ساخته شده است. از آناهیتا یادواره‌هایی (شامل معابد و کتیبه‌ها) در همدان، شوش، کازرون و آذربایجان، کرمانشاه و کنگاور به‌جای مانده است. معبد آناهیتا در کنگاور مشهورترین معبد منسوب به آناهیتا در ایران است.

در تقویم ایرانی، روز دهم ماه آبان باستانی، برابر با چهارم آبان فعلی به عنوان جشن آبانگان مشخص شده است. آبانگان جشن آناهیتا (آناهید)، الهه آب است. در جشن آبانگان، ایرانیان به‌ویژه زنان در کنار دریا یا رودخانه‌ها، الهه آب را نیایش می‌کردند.